Do poczytania

Układy zmysłowe i ich wpływ na funkcjonowanie dziecka

Najważniejszymi układami sensorycznymi są: system przedsionkowy, dotykowy i proprioceptywny. Ich praca rozpoczyna się w okresie prenatalnym. Prawidłowe funkcjonowanie tych systemów wpływa na pracę pozostałych zmysłów. Prawidłowy rozwój psychoruchowy i ogólne funkcjonowanie dziecka  jest uzależnione od prawidłowego rozwoju i integracji systemów zmysłowych: wzrokowego, słuchowego, dotykowego, proprioceptywnego, przedsionkowego oraz układów węchu i smaku.

Układ przedsionkowy stanowi najważniejszy system zmysłowy, pełni znacząca rolę w modulacji innych systemów sensorycznych. Wszystkie rodzaje wrażeń zmysłowych przetwarzane są w referencji do doznań przedsionkowych. Układ ten bierze udział w procesie hamowania i wzmacniania. Możliwość zrównoważenia odbieranych doznań jest istotna w samoregulacji pomaga w utrzymaniu właściwego stopnia pobudzenia. Zlokalizowany jest w uchu wewnętrznym, dostarcza informacji na temat siły grawitacji oraz ruchu. Znacząco wpływa na bezpieczeństwo grawitacyjne, ruchy oraz równowagę ciała, utrzymanie stałego pola widzenia podczas ruchów głowy, planowanie ruchu, napięcie mięśniowe, współpracę międzypółkulową, przetwarzanie słuchowo-językowej i wzrokowo-przestrzenne, koordynację ruchową, rozwój mowy, ruchomość aparatu artykulacyjnego, ruchy gałek ocznych, bezpieczeństwo emocjonalne, funkcjonowanie społeczne oraz rozwijanie wyższych funkcji układu nerwowego takich jak percepcja słuchowa i wzrokowa.

Jednym z podstawowych fundamentów naszego funkcjonowania jest bezpieczeństwo grawitacyjne. Buduje ono podstawy do prawidłowych relacji międzyludzkich. W chwilach niepokoju dziecka matka instynktownie kołysze, aby mogło się uspokoić. Dzieci uwielbiają zabawy na placu zabaw ponieważ, to poprawia ich nastrój, są osoby, którym przyjemność sprawia szybka jazda samochodem. Właściwa ilość bodźców  przedsionkowych jest niezbędna do właściwego funkcjonowania układu przedsionkowego, a tym samym dla właściwego funkcjonowania człowieka. Dzieci skazane na siedzenie w szkole niestety często wracają do domu i czas spędzają przed TV lub komputerem mają deficyt odbierania bodźców przedsionkowych. Jeżeli dziecko nie czuje się bezpiecznie osadzone na ziemi nie odczuwa także bezpieczeństwa emocjonalnego. 

Układ przedsionkowy pełni dużą rolę w modulacji sensorycznej wszystkich systemów zmysłowych, dlatego jego nieprawidłowe funkcjonowanie może mieć ogromy wpływ na samoregulację, co może objawiać się: zmiennymi reakcjami na bodźce, labilnością emocjonalną, trudnością z regulacją pobudzenia, trudnościami w skupieniu i płynnym przenoszeniu uwagi. Dzieci nadwrażliwe na pewien rodzaj ruchu mogą odczuwać silny lęk przed niektórymi aktywnościami, tym samym mogą wycofywać się z zabaw grupowych, zwłaszcza tych związanych z ruchem. Wpływa to na ich relacje rówieśnicze, nie pozwala eksplorować otoczenia w taki sam sposób jak robią to rówieśnicy, tym samym mają ograniczony dostęp do nabywania doświadczenia.

Kiedy dzieci unikają pewnych aktywności staja się niespokojne lub nieufne, czasami, aby się obronić stosują zachowania niepożądane społecznie jak agresja słowna czy fizyczna. Inne dzieci poszukują ruchu w sposób bezustanny, nie zważając na niebezpieczeństwo i okoliczności. Dzieciom tym trudno jest się koncentrować ponieważ, są w ciągłym ruchu. Mają problem z ukończeniem rozpoczętych zadań, a także dostosowaniem się do panujących reguł, na przykład siedzeniem podczas jedzenia, siedzeniem w ławce szkolnej. Jest także grupa dzieci, która zbyt słabo odczuwa informacje płynące z przedsionka. Dzieci te, nie odczuwają lęku przed bardzo ryzykownymi aktywnościami, mają tendencję do naruszania przestrzeni innych osób. Zdarza się, że stosując  zbyt dużo siły niszczą przedmioty.

Układ dotykowy stanowi istotny czynnik dla naszego przetrwania (ssania, przełykania, eksplorowania otoczenia i reagowania na nie). Jest też podstawą właściwego rozwoju emocjonalnego, ma wpływ na stabilność emocjonalną, funkcjonowanie społeczne, umysłowe i ruchowe dziecka. Przyczynia się do prawidłowego tworzenia somatognozji (schematu ciała), planowania motorycznego, umiejętności z zakresu motoryki małej, uwagę i pobudzenie. Receptory systemu dotykowego znajdują się w skórze, pozwalają identyfikować wrażenia czuciowe. Do odbioru bodźców dotykowych dochodzi przy pomocy czucia powierzchniowego i różnicującego. Powierzchniowe czucie pozwala na percepcję dotykową bez udziału wzroku, spostrzeganie różnic kształtu, faktury, powierzchni, natomiast dzięki czuciu różnicującemu człowiek może odczuwać ból, temperaturę, ciśnienie.

Dotyk, ból i temperatura odczuwane są w skórze. Największa ilość receptorów znajduje się w okolicach ust, dłoni i stóp. Układ dotykowy wpływa na kształtowanie czucia powierzchniowego w obrębie twarzy i ust,  wrażenia odbierane przez opuszki palców w poznawaniu i różnicowaniu tekstury jedzenia oraz precyzyjne ruchy palców, które stanowią bazę do rozwoju artykulacji. Istnieje wiele badań wskazujących, że dzieci, u których często stosuje się dotyk z naciskiem, szybciej się rozwijają.

Dysfunkcje integracji sensorycznej w układzie czucia powierzchownego manifestują się w postaci obronności dotykowej. Dziecko jest nadwrażliwe na dotyk, na określoną fakturę materiałów, nie lubi ubrań przylegających do ciała, zabaw, w których należy trzymać się za ręce, stać w bliskiej odległości, protestuje, gdy jest przytulane, Nadwrażliwość powoduje, że dziecko myśli o dyskomforcie, którego doświadcza, nie może się więc skupić, ciągle coś mu przeszkadza, wierci się, drapie, jest niespokojne.

Obronność dotykowa niekorzystnie wpływa na proces uczenia się, koncentrację i emocjonalność. Dziecko prezentuje zachowania, które trudno w logiczny sposób wytłumaczyć, np. nie chce brać udziału w zabawach, w których musi stać blisko partnera, nie chce dotykać zabawek zrobionych z materiałów, które według niego są nieprzyjemne w dotyku. Układ dotykowy ma wpływ na stabilność emocjonalną i funkcjonowanie społeczne. Upór, sztywność zachowań oraz brak elastyczności w zadaniach, które także obserwuje się w przypadku tej grupy dzieci, co jest wynikim awersyjnej reakcji na bodźce.

Układ proprioceptywny  (czucie głębokie) jest zmysłem dzięki, któremu człowiek może odczuwać samego siebie.  Proprioceptory znajdują się w mięśniach, ścięgnach, stawach, oczach oraz uszach, dzięki nim otrzymujemy informacje o pozycji części ciała, ich ruchach, umiejscowieniu w przestrzeni. Wrażenia płynące z tego układu są istotne w procesie kształtowania schematu ciała, płynności, kontroli i planowaniu ruchu. Propriocepcja ma wpływ na właściwe napięcie mięśniowe, umiejętność użycia właściwej siły do wykonania konkretnego ruchu, utrzymania stabilizacji posturalnej, czucia własnego ciała, kształtowania bezpieczeństwa emocjonalnego. Układ ten znacząco wpływa na poziom pobudzenia całego układu nerwowego.

Propriocepcja odgrywa zasadniczą rolę w czuciu ruchu mięśni, ścięgien i stawów skroniowo-żuchwowych podczas ssania, gryzienia i żucia. Wpływa na rozwój mowy, naturalną stymulację mięśni i aparatu artykulacyjnego podczas jedzenia i połykania, rozwój praksji oralnej. Zdolność do właściwej reakcji na bodźce płynące z propriocepcji mają ogromne znaczenie dla rozwoju ruchowego. Informacje z proprioreceptorów przyczyniają się do kształtowania właściwej postawy, jeżeli proces ich opracowania nie przebiega właściwie ruchy staja się niezgrabne, wolniejsze i występują liczne błędy w ich wykonywaniu. Propriocepcja jest odpowiedzialna za płynność, precyzję i kontrolę ruchów, pozwalając na np.czucie ułożenia nadgarstka, dłoni i palców umożliwia czynności takie jak nauka gry na instrumentach, czy też chodzenie po schodach bez  konieczności spoglądania na swoje stopy. Istotną rolą układu proprioceptywnego jest wspomożenie modulacji poziomu pobudzenia. System ten wnosi w układy zmysłowe wewnętrzną organizację oraz spokój. Propriocepcja ściśle związana jest z układem dotykowym i przedsionkowym.

Nieprawidłowości w działaniu tych układów wpływają na powstawanie trudności szkolnych takich jak kłopoty z czytaniem, pisaniem, nauką matematyki. Zmniejszona reaktywność (podwrażliwość) w układzie propriocepcji przynosi większe zapotrzebowanie na dotyk, ucisk czy pocieranie ciała. Dzieci lubią, kiedy się je ściska, mocno tuli, drapią się do krwi, prowokują bójki, aby otrzymać ciosy czy szturchańce, preferują kopanie, uderzanie ciałem o coś, mocno ściskają inne dzieci, co może być odbierane jako atakowanie. W starszym wieku u tych dzieci występują tendencje do samookaleczeń w postaci cięć na ciele, które powodują obniżenie wewnętrznego napięcia kumulującego się od jakiegoś czasu. Okaleczenia te przynoszą im ulgę. Podwrażliwość jest często spotykana u dzieci z zaburzonym zachowaniem. Domagają się one uścisków, preferują zabawy, podczas których mogą obijać się o ściany lub partnera, wykonują dodatkowe często chaotyczne ruchy, które pobudzają CUN, np. potrząsanie rękoma, huśtanie nogą lub całym ciałem, obgryzanie ołówka podczas słuchania nauczyciela. Słaba umiejętność rozumienia siebie i interpretacji doznań zmysłowych może doprowadzić do dezorganizacji zachowania i pojawienia się stanów lękowych, okaleczeń swojego ciała, zdrapywania naskórka, celowych uderzeń głową lub innymi częściami ciała, również podejmowania zachowań ryzykownych.

Układ słuchowy ma ścisłe neuroanatomiczne powiązania z układem przedsionkowym (oba unerwia VIII nerw czaszkowy, a ich lokalizacja znajduje się w uchu wewnętrznym). Zmysł słuchu zaczyna rozwijać się w okresie prenatalnym, dźwięki, które docierają z zewnątrz rozwijają ośrodki mowy w mózgu płodu. Wraz z systemem przedsionkowym wiąże się z mięśniami, jest pomocny w regulacji równowagi, ruchu, obustronnej koordynacji, nabywania mowy i umiejętności szkolnych, funkcjonowania emocjonalno-społecznego i poczucia własnej wartości. Zaburzenia słuchowo-językowe często są efektem nieprawidłowości w funkcjonowaniu systemu przedsionkowego. Znacząco wpływa na rozwój mowy i spożywanie posiłków.

Układ wzrokowy dojrzewa najpóźniej ze wszystkich systemów sensorycznych,  największe zmiany w jego obszarze obserwowane są w okresie postnatalnym, jednakże stanowi on najbardziej wyspecjalizowany ze zmysłów.  Widzenie ma właściwości wielozmysłowe, a jego rozwój związany jest z  poziomem i integracją innych układów zmysłowych, reaktywnością układu nerwowego, orientacją w przestrzeni i kierunkach, funkcjami intelektualnymi, schematem ciała oraz koordynacją ruchową. Układ ten ma ścisły związek z systemem przedsionkowym, oba wpływają na utrzymanie pozycji pionowej ciała. Przedsionek bierze udział w rozwoju ruchu gałek ocznych, ogniskowanie i śledzenie wzrokiem. Wspomaga rozumienie mowy i wizualną ocenę potraw.

Układ smakowy jest najbardziej świadomym zmysłem spośród wszystkich systemów sensorycznych.  Ośrodkiem smaku jest język, na którym znajdują się kubki smakowe. Smak stanowi połączenie wrażeń smakowych, zapachowych oraz  dotykowych. Czucie smaku jest rezultatem integracji sensorycznej. Smak silnie wiąże się z układem powonienia, który jest bardziej czuły i stanowi jego nadrzędną oraz wspomagającą rolę. Doznania odbierane poprzez węch i smak pobudzają ssanie, gryzienie, żucie, które korzystnie wpływają na mięśnie sfery oralnej, powodują rozwój czuciowej i ruchowej świadomości, tak ważnej w rozwoju mowy.

Układ węchowy jest istotnie czułym zmysłem dzięki, któremu wrażenia sensoryczne dostarczane są do mózgu najszybciej. Informacje te trafiają do najwyższych ośrodków korowych oraz do najniższych części pnia mózgu , dlatego też poprzez zmysł powonienia można aktywować wiele obszarów mózgu. Każda z półkul mózgowych ma swoje połączenie z nerwami węchowymi znajdującymi się po tej samej stronie nosa, po której jest dana półkula. Wrażenia zapachowe docierają do układu limbicznego, dlatego też może wzbudzić gwałtowne i silne reakcje emocjonalne. Związany jest z koncentracją uwagi, mową oraz rozwojem postrzegania i emocji. Obszar kory mózgowej, gdzie umiejscowione są funkcje poznawcze pierwotnie rozwijał się z obszaru kory węchowej. Doznania węchowe odbierane są przez nos i skórę. Zapachy, które nie są przyjemne mogą wywołać pobudzenie psychoruchowe, zaś przyjemne normalizują pracę układu nerwowego oraz korzystnie wpływają na koncentracje uwagi i sprawność psychofizyczną. Układy węchowy i smakowy stymulują i aktywizują mięśnie oralne, wspomagają rozwój mowy, prawidłową zróżnicowaną dietę.

 Układ limbiczny nazywany również mózgiem emocjonalnym znajduje się w płatach czołowych. Strukturami układu nerwowymi wchodzącymi w jego skład są hipokamp, ciało migdałowate, przegroda oraz kora węchowa. Unerwiany jest przez I nerw czaszkowy tj. nerw węchowy. Wspólnie z tworem siatkowatym odpowiedzialny jest za gotowość organizmu do działania, klasyfikuje wrażenia sensoryczne na nieprzyjemne i przyjemne, przebieg uczenia się, motywację, emocje.

Układ limbiczny zaangażowany jest w procesy pamięci (poprzez działanie hipokampa), dlatego tez człowiek zapamiętuje najłatwiej informacje niosące duży ładunek emocjonalny. Nieprawidłowe działanie układu limbicznego jest wynikiem zaburzeń pracy Centralnego Układu Nerwowego. Układ limbiczny wpływa na instynkty związane z przetrwaniem takimi jak strach (pobudzenie układu nerwowego i wywołanie reakcji walki lub ucieczki), zaspokajanie głodu, reprodukcję oraz walkę. 

Jeżeli przetwarzanie sensoryczne nie przebiega prawidłowo wówczas występują problemy związane między innymi z:

• nadruchliwością

• procesami samoregulacji

• zaburzeniami karmienia i jedzenia

• sensoryczną awersją do pokarmów, wybiórczością pokarmową

• nadreaktywnością zmysłową

• właściwym poziomem napięcia mięśniowego

• prawidłowym rozwojem mowy

• wydolnością fizyczną

• problemami natury psychologicznej (trudności w funkcjonowaniu emocjonalno-społecznym, problemy adaptacyjne, itp.)

Nieprawidłowy poziom pobudzenia układu nerwowego charakteryzuje się również impulsywnością, wybuchami złości, histerii, agresją, nagłym przechodzeniem od radości do złości, obniżeniem nastroju.

Zaburzenia integracji sensorycznej, a trudne zachowania dziecka

Dysfunkcje integracji sensorycznej w układzie czucia powierzchownego manifestują się w postaci obronności dotykowej. Dziecko jest nadwrażliwe na dotyk, na określoną fakturę materiałów, nie lubi ubrań przylegających do ciała, zabaw, w których należy trzymać się za ręce, stać w bliskiej odległości, protestuje, gdy jest przytulane, Nadwrażliwość powoduje, że dziecko myśli o dyskomforcie, którego doświadcza, nie może się więc skupić, ciągle coś mu przeszkadza, wierci się, drapie, jest niespokojne. Obronność dotykowa niekorzystnie wpływa na proces uczenia się, koncentrację i emocjonalność.

Dziecko prezentuje zachowania, które trudno w logiczny sposób wytłumaczyć, np. nie chce brać udziału w zabawach, w których musi stać blisko partnera, nie chce dotykać zabawek zrobionych z materiałów, które według niego są nieprzyjemne w dotyku. Układ dotykowy ma wpływ na stabilność emocjonalną i funkcjonowanie społeczne.  Upór, sztywność zachowań oraz brak elastyczności w zadaniach, które także obserwuje się w przypadku tej grupy dzieci, co jest wynikim awersyjnej reakcji na bodźce.

Układ propriocepcji wpływa na płynność wykonywania ruchu, jego planowanie i kontrolę, świadomość ciała i utrzymywanie prawidłowej postawy oraz na poczucie stabilności emocjonalnej. Zmniejszona reaktywność (podwrażliwość) w układzie propriocepcji przynosi większe zapotrzebowanie na dotyk, ucisk czy pocieranie ciała. Dzieci lubią, kiedy się je ściska, mocno tuli, drapią się do krwi, prowokują bójki, aby otrzymać ciosy czy szturchańce, preferują kopanie, uderzanie ciałem o coś, mocno ściskają inne dzieci, co może być odbierane jako atakowanie. 

W starszym wieku u tych dzieci występują tendencje do samookaleczeń w postaci cięć na ciele, które powodują obniżenie wewnętrznego napięcia kumulującego się od jakiegoś czasu. Okaleczenia te przynoszą im ulgę. Podwrażliwość jest często spotykana u dzieci z zaburzonym zachowaniem oraz u dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Domagają się one uścisków, preferują zabawy, podczas których mogą obijać się o ściany lub partnera, wykonują dodatkowe często chaotyczne ruchy, które pobudzają CUN, np. potrząsanie rękoma, huśtanie nogą lub całym ciałem, obgryzanie ołówka podczas słuchania nauczyciela.

Słaba umiejętność rozumienia siebie i interpretacji doznań zmysłowych może doprowadzić do dezorganizacji zachowania i pojawienia się stanów lękowych, okaleczeń swojego ciała w postaci cięć na ciele, zdrapywania naskórka, celowych uderzeń głową lub innymi częściami ciała, również podejmowania zachowań ryzykownych grożących utratą zdrowia, a nawet śmiercią. 

Jednym z podstawowych fundamentów naszego funkcjonowania jest bezpieczeństwo grawitacyjne.  Buduje ono podstawy do prawidłowych relacji międzyludzkich.

 W chwilach niepokoju dziecka matka instynktownie kołysze aby mogło się uspokoić. Dzieci uwielbiają zabawy na placu zabaw ponieważ to poprawia ich nastrój, są osoby, którym przyjemność sprawia szybka jazda samochodem.  Właściwa ilość bodźców  przedsionkowych jest niezbędna do właściwego funkcjonowania układu przedsionkowego a tym samym dla właściwego funkcjonowania człowieka. Dzieci skazane na siedzenie w szkole niestety często wracają do domu i czas spędzają przed TV lub komputerem mają deficyt odbierania bodźców przedsionkowych.

Jeżeli dziecko nie czuje się bezpiecznie osadzone na ziemi nie odczuwa także bezpieczeństwa emocjonalnego. Ponieważ układ przedsionkowy pełni dużą rolę w modulacji sensorycznej wszystkich systemów zmysłowych, dlatego jego nieprawidłowe funkcjonowanie może mieć ogromy wpływ na samoregulację co może objawiać się: zmiennymi reakcjami na bodźce, labilnością emocjonalną, trudnością z regulacją pobudzenia, trudnościami w skupieniu i płynnym przenoszeniu uwagi.

Dzieci nadwrażliwe na pewien rodzaj ruchu mogą odczuwać silny lęk przed niektórymi aktywnościami, tym samy mogą wycofywać się z zabaw grupowych, zwłaszcza tych związanych z ruchem. Wpływa to na ich relacje rówieśnicze, nie pozwala eksplorować otoczenia w taki sam sposób jak robią to rówieśnicy, tym samym mają ograniczony dostęp do nabywania doświadczenia. Kiedy dzieci unikają pewnych aktywności staja się niespokojne lub nieufne, czasami aby się obronić stosują zachowania niepożądane społecznie jak agresja słowna czy fizyczna.

Inne dzieci poszukują ruchu  w sposób bezustanny, nie zważając na niebezpieczeństwo i  okoliczności. Dzieciom tym trudno jest się koncentrować ponieważ są w ciągłym ruchu. Mają problem z kończeniem zadań a także dostosowaniem się do panujących reguł na przykład siedzeniem podczas jedzenia, siedzeniem w ławce szkolnej.

Jest także grupa dzieci, która zbyt słabo odczuwa informacje płynące z przedsionka. Dzieci te, nie odczuwają lęku przed bardzo ryzykownymi aktywnościami, mają tendencję do naruszania przestrzeni innych osób. Zdarza się, że stosując  zbyt dużo siły niszczą przedmioty.

Nieprawidłowa integracja sensoryczna przejawia się zakłóceniami emocjonalnymi. Dziecko może być zbyt reaktywne, płaczliwe, uparte lub poszukiwać bodźców, aby się pobudzać. Spotyka się również śladową postać odruchów pierwotnych, które powodują zakłócenia w jego rozwoju psychomotorycznym.

Niezintegrowany odruch Moro powoduje utrzymywanie się przesadnych reakcji na zaskoczenie i prowadzi do nadwrażliwości  kanałów sensorycznych, nieadekwatnie silnych reakcji na niektóre bodźce ( światło, dźwięk, zapach, nagłą zmianę położenia). Odruch ten może został wywołany w każdej chwili, więc osoba z przetrwałym odruchem znajduje się w stanie walki lub ucieczki. Odruch pobudza wydzielanie hormonów stresu adrenaliny i kortyzolu. Moro jako odruch zaskoczenia wywiera dominujący wpływ na zachowanie, dziecko najpierw reaguje, potem myśli, co jest charakterystyczne dla zachowań impulsywnych.

Odruch Moro kształtuje rozwój sfery emocjonalnej – wtórne objawy psychologiczne: nieumiejętność ignorowania bodźca i przesadnie silna reakcja na niego, ciągły niepokój bez konkretnego uzasadnienia, labilność emocjonalna, trudność z przyjmowaniem krytyki powiązane z nieumiejętnością przyjmowania zmian, wysoka aktywność i następujące po niej wyczerpanie, problemy z podejmowaniem decyzji, niskie poczucie własnej wartości, brak własnej inicjatywy, niepewność, poczucie zagrożenia lub zależności od innych, lęk niedojrzałość emocjonalna i społeczna.

Znajomość teorii integracji sensorycznej przez lekarzy, psychologów jest bardzo istotna w celu oceny zachowań młodego człowieka i wyciągnięcia wniosków, czy prezentujące objawy mają na celu zaspokojenie doznań sensorycznych charakterystycznych dla dysfunkcji integracji sensorycznej, czy są to objawy zaburzeń psychicznych.

Dysfunkcje integracji sensorycznej mogą stanowić również komponentę chorób psychicznych np. schizofrenii, zaburzeń lękowych i funkcjonowania społecznego, które prowadzi do powstania fobii społecznej, wycofywania się z życia społecznego i towarzyskiego. 

Dysfunkcje integracji sensorycznej mogą sugerować objawy choroby, zaciemniać obraz psychopatologiczny i utrudniać leczenie psychiatryczne. W takich sytuacjach terapia integracji sensorycznej może być uzupełnieniem leczenia psychiatrycznego i pomóc w złagodzeniu objawów występujących u pacjenta.